Kiedy 28 czerwca 1914 roku austriacki następca tronu Franciszek Ferdynand padł ofiarą zamachu wraz ze swoją żoną w Sarajewie, pojawił się powód do wojny przewidywanej przez wielu ludzi od dawna. Zaskakujące natomiast były wyniki tej wojny: Najpierw mocarstwa centralne pokonały Rosję, potem same przegrały z aliantami. Rewolucja w końcu zakłóciła stary porządek w Rzeszy Niemieckiej i w Austro-Węgrzech, przez których rozpad powstały nowe państwa na wschodzie Europy. Także Polska po 123 latach rozbiorów odzyskała niepodległość, co nie było przewidywane przez żaden z prowadzących wojnę krajów na początku wojny. Ewolucja polityki mocarstw zaborczych, tj. Rzeszy Niemieckiej, Austro-Węgier oraz Rosji wobec sprawy polskiej podczas pierwszej wojny światowej jest przedmiotem niniejszej pracy.
Gliederung
I. Wstęp
II. Polska w planów państw zaborczych w chwili wybuchu wojny
III. Rozwój militarne na froncie wschodnim aż do jesieni 1915 roku
IV. Rozwój planów państw centralnych wobec Polski
V. Wpływ rewolucji w Rosji na sprawę polską
VI. Koniec wojny
VII. Zakończenie
Bibliografia
I. Wstęp
Kiedy 28 czerwca 1914 roku austriacki następca tronu Franciszek Ferdynand padł ofiarą zamachu wraz ze swoją żoną w Sarajewie, pojawił się powód do wojny przewidywanej przez wielu ludzi od dawna. Zaskakujące natomiast były wyniki tej wojny: Najpierw mocarstwa centralne pokonały Rosję, potem same przegrały z aliantami. Rewolucja w końcu zakłóciła stary porządek w Rzeszy Niemieckiej i w Austro-Węgrzech, przez których rozpad powstały nowe państwa na wschodzie Europy. Także Polska po 123 latach rozbiorów odzyskała niepodległość, co nie było przewidywane przez żaden z prowadzących wojnę krajów na początku wojny. Ewolucja polityki mocarstw zaborczych, tj. Rzeszy Niemieckiej, Austro-Węgier oraz Rosji wobec sprawy polskiej podczas pierwszej wojny światowej jest przedmiotem niniejszej pracy.
II. Polska w planach państw zaborczych w chwili wybuchu wojny
Cele wojenne państw zaborczych na ziemiach polskich
Wybuch Pierwszej Wojny Światowej nic nie miał wspólnego ze sprawą polską. Przed 1914 rokiem mocarstwa zaborcze traktowały ideę narodowej niepodległości Polski „jako mrzonki i iluzje”[1]. Patrzyły na zabory jak na integralne części terytorialne swoich państw. Gdy niemieckie i włoskie państwa narodowe nie istniały, a szczególnie w czasie Wiosny Ludów, wielu ludzi w tych krajach czuło sympatię do narodu polskiego. Po zjednoczeniu ich krajów Niemcy i Włosi jednak „przestali się interesować troskami takich narodów jak polski”[2]. Stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji było zupełnie obojętne, te mocarstwa w ogóle nie interesowały się sprawą polską[3].
Natomiast kiedy wojna wybuchła państwa zaborcze miały pewne plany dotyczące ziem polskich. Rosji chodziło, pomijając osłabienie Niemiec, przede wszystkim o zdobycie Cieśnin Czarnomorskich, aby umożliwić flocie rosyjskiej wyjście od Morza Czarnego, oraz o hegemonię na Bałkanach[4]. Drogę lądową miała przynieść aneksja Galicji Wschodniej z Lwowem[5] w ciągu rozbicia całego imperium naddunajskiego, które stało zdaniem Petersburga na drodze rosyjskich planów ekspansji. Rosjanie nie zdawali sobie sprawy, że Niemcy były najsilniejszym przeciwnikiem i stały zarówno za Turcją jak i za monarchią habsburską. Dlatego Rosjanie chcieli je tylko osłabić, nie pokonać. Stanowisko Petersburga w kwestii polskiej znajduje się w tzw. Dwunastu Punktach, określających rosyjskie cele wojenne: Królestwo miało zostać powiększone przez dołączenie wschodniej części Poznańskiego i Śląska oraz Galicji Zachodniej. O niepodległości Polski ta lista w ogóle nie wspominała[6].
Austro-Węgry miały w chwili wybuchu wojny przede wszystkim jeden cel: uratowanie państwa wielonarodowego przed rozpadem od wewnątrz. Plany ekspansji istniały najpierw tylko w kierunku południa na Bałkanach. Możliwość terytorialnych zdobyczy kosztem Rosji została, choć koncypowana już dawno przed wojną, nabrała nowej aktualności dopiero z jej wybuchem[7].
Niemcom chodziło przede wszystkim o ekspansję imperialistyczną zarówno w Europie – w kierunku Bliskiego Wschodu oraz, chociaż nie koniecznie terytorialnie, Francji i Rosji – jak i w Afryce. Rosja nie miała być zupełnie pokonana, raczej chodziło Niemcom o zmuszenie jej, aby wycofała się z terenu rywalizacji na Bliskim Wschodzie i poddała się „pod gospodarcze dyktando Berlina”[8]. Różne są opinie w literaturze o tym, jakie zamiary ekspansji mieli Niemcy na ziemiach rosyjsko-polskich w tym czasie. Grosfeld twierdzi, iż „[a]neksja znacznej części Królestwa stanowiła od początku wojny postulat wszystkich czynników rządowych”[9]. Według Chwałby Niemcy „zasadniczo nie przewidywały większych zmian granicznych”, pomijając „pewne korekty na wschodniej granicy oraz na obszarze Kurlandii i Litwy”[10]. Pajewski wreszcie twierdzi, że przed wybuchem wojny „nie brano pod uwagę zdobyczy terytorialnych kosztem cesarstwa rosyjskiego ani na ziemiach polskich, ani w krajach bałkańskich”[11]. W żadnym przypadku „sprawa polska” nie była częścią planów żadnego z trzech mocarstw rozbiorowych. Nie miały one zamiaru poruszać kwestia niepodległości lub zjednoczenia ziem polskich[12].
Ogólne koncepcje rozwiązania sprawy polskiej
Mimo to już przed wybuchem wojny istniały różne koncepcje rozwiązania sprawy polskiej, przynajmniej po stronie państw centralnych. Te koncepcje nie były konkrety, oficjalne plany rzędów, lecz ogólne i najczęściej niejasne idee i wizje intelektualistów i polityków, co mógłby się stać w przypadku wojny. Te idee latem 1914 r. znowu nabrały aktualności i w biegu wojny zostały rozwinięte.
Po stronie Austro-Węgier rozmyślono o tzw. rozwiązaniu austro-polskim. Już w sierpniu 1914 r. hr. Leopold Berchtold, austriacki minister spraw zagranicznych, rozmawiał z ambasadorem Niemiec w Wiedniu Heinrichem von Tschirschkiem. Chociaż nie było jeszcze konkretnej wypracowanej koncepcji, Berchtold uważał za jedyne możliwe rozwiązanie, by „Polska połączyła się z Galicją Zachodnią i została pod względem prawno-państwowym włączona do monarchii”[13]. Stworzenie samodzielnego państwa polskiego odrzucił. Ta pozycja Austro-Węgier wynikała z problemów wewnętrznych wielonarodowej monarchii naddunajskiej i strachu przed jej rozpadem. Zdaniem Berchtolda „Austrii groziłaby utrata Galicji, gdyby Królestwo wraz z Galicją nie weszło w skład monarchii”. Mimo dyplomatycznej odpowiedzi z strony Niemiec – według kanclerza Theobalda von Bethmanna-Hollwega jeszcze było za wcześnie na podejmowanie decyzji w sprawie polskiej – takie rozwiązanie było już wówczas dla Niemiec nie do przyjęcia[14].
Po stronie niemieckiej istniała już na początku wojny idea „samodzielnego” Królestwa Polskiego ściśle połączone z Niemcami jako militarny wał graniczny oraz teren osiedleńczy dla Polaków wywłaszczonych w zaborze pruskim[15]. Ta idea polskiego państewka buforowego miała później zostać oficjalnym stanowiskiem rządu niemieckiego. Też myślano poważnie o aneksji części Królestwa. Po wybuchu wojny dużo dyskutowano w Berlinie – o zakresie planowanej aneksji nad różnymi względami – wojskowymi, gospodarczymi, społecznymi, politycznymi. Koncepcji było wiele: utworzenie państwa wasalnego pod niemiecką dyktaturą wojskową z korektami granicznymi kosztem Polski, czwarty rozbiór Polski na terenach Królestwa Polskiego albo aneksja całego Królestwa i stworzenie wielkiego imperium od Wogezów do Dźwiny, w którym Polska miała stać się autonomicznym Bundesstaatem[16].
Szczególną, większą wizją, która miała w biegu wojny odegrać znaczną rolę w dyskusjach wśród intelektualistów i członków rządu niemieckiego była idea „Europy Środkowej” („Mitteleuropa”). Po raz pierwszy została określona już w 1887 r. przez Ernest Haase jak „stworzenie środkowoeuropejskiego związku celnego”[17]. Dokładniej opracowana została w 1915 roku przez niemieckiego polityka Friedricha Naumanna. Chodziło mu o związek militarny i gospodarczy państw i narodów środkowoeuropejskich – wśród nich też Polski - pod gospodarczą, wojskową oraz kulturową hegemonią Niemiec. Imperialistyczny charakter tej koncepcji jest bezsporny. Mimo to idea ta miała nie mało zwolenników też w Polsce, nawet w Naczelnym Komitecie Narodowym[18]. Podstawą tego tworu miało być zacieśnienie związku między Rzeszą Niemiecką i Austro-Węgrami aż do takiego stopnia, że nawet można mówić o częściowej rezygnacji z suwerenności przez Austro-Węgry. Zniesienie ceł miało być tylko początkiem. Naumann się spodziewał, że „jak niegdyś ze związku celnego wyrosła Rzesza Niemiecka, tak obecnie mógłby ze związku celnego z Austro-Węgrami wyrość [sic!] większy związek gospodarczy.”[19] Też von Tschirschky był zwolennikiem Mitteleuropy i podkreślał polityczny charakter tego pomysłu. Potrzebne było według niego „stałe przywiązanie monarchii do nas i w tym samym czasie wzmocnienie niemieckiego elementu w Austrii”[20]. W sumie chodziło o stworzenie wielkiego imperium dwustu milionów ludzi „między Wisłą i Wogezami, między Galicją a Jeziorem Bodeńskim, Turcją europejską i azjatycką”[21], którego pod każdym względem prowadzącym narodem mieli być Niemcy. Analogicznie miało zostać stworzone w Afryce wielkie imperium kolonialne – Mittelafryka[22].
Te podstawowe koncepcje były od początku wojny coraz bardziej poddawane dyskusji, zarówno w stolicach Niemiec i Austro-Węgier, jak i na uniwersytetach i w gazetach. Konkretne formy natomiast przyjęły dopiero jesienią 1915 r., kiedy prawie całe Królestwo znalazło się pod okupacją mocarstw centralnych i Rosja została eliminowana jako czynnik decydujący dla sprawy polskiej.
Polacy i mocarstwa zaborcze na początku wojny
Mimo braku wypracowanych koncepcji dotyczących rozwiązania sprawy polskiej, państwa zaborcze zdawały sobie sprawę z konieczności dobrego usposobienia ku sobie ludności Królestwa Polskiego, które miało być jednym z głównych teatrów walk[23]. Zorganizowanie powstania na ziemiach polskich było od dawno częścią planów wszystkich trzech mocarstw zaborczych w wypadku wojny między nimi[24]. Z tego powodu wszystkie strony w pierwszych dniach wojny wydały odezwy, które miały kierować nastroje ludności polskiej przeciw danemu wrogowi i zapewnić sobie przychylność Polaków.
[...]
[1] Buszko, Józef: Wielka Historia Polski, Tom 8. Od Niewoli Do Niepodległości (1864-1918), Kraków 2000, s. 335.
[2] Chwałba, Andrzej: Historia Polski 1795-1914, Kraków 2001, s. 570.
[3] Pajewski, Janusz: Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918, Warszawa 1998, s. 764-765; Chwałba, s. 569.
[4] Pajewski 1998, s. 116.
[5] Chwałba, s. 570; Pajewski, Janusz: Odbudowa Państwa Polskiego, Warszawa 1985, s. 56.
[6] Pajewski 1998, s. 118.
[7] Tamże, s. 91.
[8] Tamże, s. 82-86.
[9] Grosfeld, Leon: Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach 1914-1918, Warszawa 1962, s. 35.
[10] Chwałba, s. 570.
[11] Pajewski 1998, s. 85.
[12] Grosfeld, s. 17.
[13] Notatka v. Tschirschkiego z 14 VIII 1914, Archiv des Austwaertigen Amtes, Weltkrieg Grosses Hauptquartier Polen, nr. 26, t.1, za Grosfeldem, s. 21.
[14] Grosfeld, s. 21-22.
[15] Tamże, s. 21, 25.
[16] Tamże, s. 35-44.
[17] Kruck, Alfred: Geschichte des Alldeutschen Verbandes 1890-1939, Wiesbaden 1953, za Grosfeldem, s. 55-56.
[18] Grosfeld, s. 54-64.
[19] Naumann, Friedrich: Mitteleuropa, Berlin 1915, s. 205, za Grosfeldem, s. 57.
[20] Tschirschky do Jagowa 29 X 1915, Archiv des Auswaertigen Amtes 20c, t. 1, k. 203-204, za Grosfeldem, s. 69.
[21] Grosfeld, s. 55.
[22] Pajewski 1998, s. 82.
[23] Grosfeld, s. 18: Buszko, s. 338.
[24] Chwałba, s. 570.
-
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X.